Okazuje się, że zaproponowana przez Komisję Europejską w 2011 roku mapa drogowa przejścia na konkurencyjną gospodarkę niskoemisyjną do 2050 roku[1] nie jest wystarczająco ambitna. Postanowienia porozumienia klimatycznego z Paryża zakładają osiągnięcie zerowej emisji netto do połowy wieku, a unijny plan działania przedstawia scenariusz 80 proc. redukcji emisji. Chociaż dokument nie został formalnie zatwierdzony, okazał się użyteczny dla Komisji Europejskiej, która dzięki niemu znacząco wpłynęła na kształt ram polityki klimatyczno – energetycznej w ostatnich latach.
Realizacja celów klimatycznych włączana jest w sposób kompleksowy i konsekwentny do wszystkich obszarów działania UE (ang. mainstreaming). Gotowe są już kluczowe akty implementujące reformę systemu handlu emisjami po 2020 roku. Sfinalizowano przyjęcie regulacji prawnych pakietu „Czysta energia dla wszystkich Europejczyków”. Wspólna Polityka Rolna po 2020 roku proponuje nowe obowiązki i zachęty wobec rolników, wprowadzając większe ambicje środowiskowe i klimatyczne. Strategia UE na rzecz zrównoważonego finansowania wprowadza m.in. zunifikowany system klasyfikacji zrównoważonych inwestycji (taksonomia). Wkrótce zapadną decyzje na temat przeznaczenia środków na cele uwzględniające w większym stopniu kwestie klimatyczne w wieloletnich ramach finansowych na lata 2021–2027 oraz wydatkach programu „Horyzont Europa”. Komisja rozpoczęła również przygotowania propozycji długoterminowej wizji przyszłości przemysłu UE wraz z konkretnymi środkami wykonawczymi. Prace powinny zostać sfinalizowane do końca 2019r.
Po ratyfikacji porozumienia paryskiego w 2016 roku zobowiązanie do przygotowania wkładów krajowych jest prawnie wiążące – najpierw w terminie do 2020 roku, a następnie co pięć lat (w coraz bardziej ambitnych wersjach). Strony porozumienia powinny również przedłożyć długoterminowe strategie rozwoju niskoemisyjnego do sekretariatu Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie Zmian Klimatu (UNFCCC) do końca 2020 roku. Zarówno Komisja Europejska jak i Rada Europejska uznają, że realizacja celu porozumienia paryskiego daje znaczne możliwości i szanse w zakresie wzrostu gospodarczego, nowych miejsc pracy i rozwoju technologicznego, a także zwiększenia konkurencyjności Europy, zapewniając przy tym, by przemiany przebiegały w sposób sprawiedliwy i społecznie zrównoważony dla wszystkich.
Na zlecenie przywódców krajów unijnych Komisja Europejska przygotowała długoterminową strategię „Czysta planeta dla wszystkich”, który przedstawia scenariusze transformacji w kierunku konkurencyjnej i neutralnej klimatycznie gospodarki. Wizja 2050 roku ma na celu zainicjowanie ogólnoeuropejskiej debaty. Pomimo, że modelowana wizja przyszłości obejmuje bardzo długi okres czasu, czasu na nią mamy niewiele. Już wkrótce UE musi podjąć kierunkową decyzję o tym, w jaki sposób zrealizować długoterminową transformację gospodarki unijnej.
Rady ministerialne prowadziły już pierwsze debaty polityczne na temat wizji 2050 roku. Potwierdzono, że UE będzie nadal przewodzić globalnym działaniom klimatycznym na rzecz zwiększenia światowego poziomu ambicji, wzmocnienia wielostronności i skutecznego wdrożenia porozumienia paryskiego. Marcowy szczyt Rady Europejskiej zdecydował, że ambicje mają sprzyjać dążeniu do neutralności klimatycznej, a zarazem chronić specyfikę krajów UE i konkurencyjność europejskiego przemysłu. Zaapelowano również o czasowe zakończenie prac nad długoterminowymi strategiami krajowymi do 2050 roku, które państwa członkowskie mają przekazać Komisji Europejskiej do 1 stycznia 2020 roku. Konkluzje szefów państw w sprawie Strategii 2050 spodziewane są w drugiej połowie 2019 roku. Możliwe jednak, że niektóre kraje członkowskie będą starały się jak najdłużej odkładać ich przyjęcie, postulując, by krajowe strategie stanowiły podstawę do oszacowania faktycznych możliwości UE.
Scenariusze przedstawione przez Komisję Europejską w wizji strategicznej 2050 roku opierają się na sprawdzonych i istniejących technologiach, choć niektóre z nich wymagają dalszych badań czy wdrożeń na skalę przemysłową. O ile z technologicznego punktu widzenia zidentyfikowane rozwiązania umożliwiają głęboką redukcję emisji gazów cieplarnianych, to zastosowanie ich w skali całej gospodarki wymaga spełnienia szeregu warunków ramowych. Istotny jest również czas – dla większości energochłonnych firm rok 2050 to tylko jeden (duży) cykl inwestycyjny. Sama transformacja przemysłu będzie musiała odbywać się w warunkach liberalnego handlu i konkurencji międzynarodowej.
Zaprezentowane w wizji 2050 roku ścieżki transformacji niskoemisyjnej i energetycznej obejmują szerokim zasięgiem wszystkie sektory gospodarki unijnej. Żadne państwo członkowskie nie będzie w stanie korzystać z węgla, ropy i gazu do ogrzewania domów, w transporcie czy wytwarzaniu energii elektrycznej, chyba że będzie to zrekompensowane ujemnymi emisjami. Nie chodzi tylko o rezygnację z paliw kopalnych, ale również znaczącą zmianę nawyków konsumpcyjnych. Prognozuje się, że przemysłu będzie musiał znaleźć sposób na prawie całkowitą redukcję emisji gazów cieplarnianych pochodzących z procesów produkcyjnych.
W najbardziej ambitnych scenariuszach Komisji sektor chemiczny ma potencjał redukcji emisji gazów cieplarnianych na poziomie 91 proc. (przy wykorzystaniu CCS). Komisja przewiduje również znaczące negatywne emisje CO2 w sektorze chemicznym (-143 proc. w scenariuszu 1.5TECH), głównie dzięki wykorzystaniu wychwytywania i składowania dwutlenku węgla (CCS) oraz waloryzacji CO2 (CCU). Oznacza to drastyczny wzrost poziomu redukcji emisji gazów cieplarnianych i CO2 z okresu 1990 – 2015, gdy osiągnięto odpowiednio -61 proc. oraz -32%.
Trudno przewidzieć, czy i w jaki sposób tak ambitne cele mogą być osiągnięte. Długoterminowa redukcja emisji przemysłu energochłonnego zależy od spełnienia szeregu czynników, które są poza kontrolą samego przemysłu. Przykładowo, sektor chemiczny mogłyby znacznie zmniejszyć emisje pod warunkiem dostępności odpowiedniej ilości, konkurencyjnej cenowo, niskoemisyjnej energii elektrycznej. Jest to jeden z najważniejszych warunków ramowych umożliwiający transformację, jeżeli zastosowane będą wyższe poziomy elektryfikacji ciepła i procesów produkcyjnych, wykorzystania wodoru, CCS, waloryzacji CO i CO2 w produkcji chemikaliów czy paliw (CCU). Obecny system, który przewiduje jedynie częściową, regresyjną i dobrowolną rekompensatę kosztów pośrednich jest niewystarczający i pozostaje poważnym czynnikiem zniechęcającym do inwestycji w procesy wymagające dużych ilości energii elektrycznej.
Większość dostępnych niskoemisyjnych technologii w przemyśle wciąż czeka na osiągnięcie wyższych poziomów gotowości technologicznej (TRL). Znaczną niepewnością obarczone jest ich wdrożenie rynkowe. Z czysto biznesowego punktu widzenia prawdopodobieństwo poniesienia wysokich nakładów inwestycyjnych na nowe procesy produkcyjne, przy znacznym wzroście kosztów operacyjnych w porównaniu z konwencjonalnymi metodami produkcji w warunkach konkurencji międzynarodowej, jest nikłe. Większość inwestycji w niskoemisyjne procesy prawdopodobnie nastąpi w tym samym miejscu, poprzez modernizację istniejących instalacji produkcyjnych. Technologie będą wymagały optymalnej integracji w istniejące systemy produkcyjne, co znacząco zwiększy koszty. Instrumenty finansowania będą musiały uwzględniać dodatkowe ograniczenia, np. poprzez umożliwienie przyspieszonej amortyzacji nowych aktywów (w celu obniżenia podstawy opodatkowania).
Przedsiębiorstwa chemiczne już odgrywają ważną rolę w gospodarce o obiegu zamkniętym, a ich rola wzrośnie w przyszłości. Zwiększona cyrkularność zyska na znaczeniu jako strategia redukcji emisji, zmniejszenia zużycia energii, zwiększenia produkcji i wzrostu przy jednoczesnym obniżeniu kosztów. Potencjał sektora chemicznego jest znaczący, ale nie w pełni wykorzystany. Poprawę można uzyskać nie tylko poprzez zwiększone ponowne wykorzystanie produktów przez użytkownika końcowego, ale również recykling mechaniczny i recykling chemiczny. Ustrukturyzowana polityka odpadowa powinna uwzględniać i nagradzać korzyści płynące z efektywnego ich zagospodarowania, opartego na myśleniu w ramach całego cyklu życia – ogólnych skutków wytwarzania, gospodarowania i losów określonych strumieni odpadów. Sektor chemiczny wymaga zapewnienia dostępu do surowców ze zwiększonego recyklingu odpadów czy promocji zastosowania produktów ubocznych. Korzystne warunki pomoże również zapewnić wsparcie inicjatyw przemysłowych, w ramach symbiozy przemysłowej, klastrów czy rozwoju synergii z sektorami nieprzemysłowymi, celem wzmocnienia łańcuchów wartości czy rozwoju nowych modeli biznesowych.
Wyzwania i możliwości regulacyjne determinują dalszy rozwój przemysłu energochłonnego w UE. Sprzyjające i stabilne ramy regulacyjne są niezbędne w procesie niskoemisyjnej transformacji gospodarki. W całym procesie przemysł chemiczny wymaga pełnej ochrony przed ucieczką emisji. Dalsza, znacząca redukcja emisji gazów cieplarnianych stanowi znaczące wyzwanie w energochłonnych gałęziach przemysłu, zwłaszcza biorąc pod uwagę jej pilność, skalę oraz długie cykle inwestycyjne. Potrzebna jest nowa i zintegrowana unijna strategia przemysłowa. Marcowe konkluzje Rady Europejskiej wzywają Komisję Europejską do przedstawienia wizji przyszłości przemysłu do końca 2019 roku. Rozpoczęły się prace na poziomie Grupy Wysokiego Szczebla ds. Przemysłów Energochłonnych (ang. High Level Group). Eksperci zajmują się tematyką tworzenia rynków dla neutralnych dla klimatu i cyrkularnych produktów, prowadzą dyskusje dotyczące mechanizmów ustalania cen emisji dwutlenku węgla i ochrony przed ucieczką emisji oraz zajmują się opracowywaniem rekomendacji dla finansowania neutralnych dla klimatu rozwiązań. Zakres prac dotyczy zasobów, takich jak energia i surowce, ale również obejmuje potrzeby infrastrukturalne.
Obecnie istniejące warunki ramowe dla energochłonnych sektorów przemysłu nie są wystarczające do długoterminowej transformacji w kierunku gospodarki niskoemisyjnej w UE. Luka badawczo-rozwojowa dotycząca etapu demonstracji i komercjalizacji technologii niskoemisyjnych nie została w pełni rozwiązana. Nadal istnieją poważne wyzwania związane z obniżeniem kosztów nowych technologii. Praktycznie nie ma infrastruktury, która mogłaby umożliwić wdrażanie nowych procesów produkcyjnych, a instrumenty wsparcia ułatwiające te inwestycje są niewystarczające. Wyzwań jest znacznie więcej, a podkreślane znaczenie utrzymywania konkurencyjnej bazy przemysłowej nie jest odzwierciedlone we wszystkich obszarach polityki, co prowadzi do istotnego ryzyka wycieku inwestycji.
Praktyka funkcjonowania przemysłu chemicznego dowodzi ciągłego zaangażowania w krajowe i unijne działania klimatyczne. Przedsiębiorstwa doskonale zdają sobie sprawę z tego, że świat podlega dużym zmianom, kierowany megatrendami i celami zrównoważonego rozwoju ONZ, takimi jak zmiany klimatu, ograniczone źródła zasobów naturalnych, rozwój przełomowych rozwiązań technologicznych i wzrost liczby ludności. Od lat przemysł chemiczny prowadzi dialog z kluczowymi interesariuszami, by uczynić Europę lepszym miejscem do inwestowania. Branża aktywnie uczestniczy w pracach nad długoterminową strategią klimatyczną do 2050 na poziomie UE.
Przejście do gospodarki o zerowej emisji netto gazów cieplarnianych w warunkach wysoce konkurencyjnej globalizacji świata będzie bardzo kosztowne. Im wcześniej Polska przygotuje się i zadba o sprzyjające otoczenie regulacyjne, tym większych oszczędności kosztów w skali całej gospodarki można się spodziewać. Jako kraj prawdopodobnie boleśnie się o tym przekonamy przy weryfikacji celów klimatyczno – energetycznych zaplanowanych na 2020 rok. Niestety wygląda na to, że ponownie możemy spodziewać się reaktywnego, fragmentarycznego i niespójnego podejścia ze strony administracji rządowej. Prace długoterminową strategią klimatyczną do 2050 na poziomie kraju dopiero się rozpoczynają, a termin wyznaczono na koniec tego roku…
Renata Auchimik
Koordynator – obszar Energetyki i Klimatu, PIPC
[1] Plan działania prowadzący do przejścia na konkurencyjną gospodarkę niskoemisyjną do 2050 roku